Kto może zredygnować z umowy a kto nie? Zasady odstąpienia od umowy

Prawo odstąpienia od umowy to kluczowy mechanizm ochrony przy umowach zawieranych na odległość i poza lokalem przedsiębiorstwa – pozwala wycofać się w terminie 14 dni albo 30 dni bez podawania przyczyny.

Od 2021 r. podobna ochrona przysługuje również części przedsiębiorców (tzw. przedsiębiorców na prawach konsumenta), o ile zakup nie ma charakteru zawodowego. Jednocześnie prawo to ma liczne wyjątki oraz jasno określone procedury i skutki prawne.

Natura prawna odstąpienia i podstawy legislacyjne

Odstąpienie to jednostronne, uregulowane prawem rozwiązanie stosunku zobowiązaniowego, odmiennie niż wypowiedzenie czy porozumienie stron. Wynika z kodeksu cywilnego oraz ustawy o prawach konsumenta z 30 maja 2014 r.

Zgodnie z art. 395 k.c. strony mogą zastrzec w umowie prawo odstąpienia w określonym terminie; składa się je w formie dokumentowej poprzez oświadczenie woli.

Po skutecznym odstąpieniu umowa traktowana jest jak niezawarta od początku (ex tunc), a strony wracają do stanu sprzed jej zawarcia.

Prawo konsumentów do odstąpienia

Konsument (osoba fizyczna działająca poza swoją działalnością zawodową/gospodarczą) może odstąpić od umowy zawartej na odległość (np. internet, telefon) lub poza lokalem przedsiębiorstwa (np. pokaz, wizyta domowa).

Co do zasady prawo to nie obejmuje zakupów w sklepach stacjonarnych – chyba że sprzedawca dobrowolnie je przewidział.

Moment rozpoczęcia biegu terminu zależy od rodzaju świadczenia:

• w sprzedaży towaru – od objęcia rzeczy w posiadanie przez konsumenta lub wskazaną osobę,
• dla wielu towarów dostarczanych oddzielnie/partiami – od objęcia w posiadanie ostatniej rzeczy lub partii,
• w dostawach regularnych przez czas oznaczony – od otrzymania pierwszej rzeczy,
• dla pozostałych umów zawieranych na odległość/poza lokalem – od dnia zawarcia umowy.

W przypadku niezamówionej wizyty w domu konsumenta, wycieczki lub pokazu przysługuje 30 dni na odstąpienie, a przedsiębiorca nie może przyjąć płatności przed upływem terminu (z wyjątkiem wizyty na wyraźne zaproszenie konsumenta).

Jeżeli przedsiębiorca nie poinformował o prawie odstąpienia, termin wydłuża się do 12 miesięcy ponad standardowe 14 lub 30 dni.

Zestawienie podstawowych terminów:

Sytuacja	Termin na odstąpienie
Umowa na odległość/poza lokalem (standard)	14 dni
Niezamówiona wizyta, pokaz, wycieczka	30 dni
Brak informacji o prawie odstąpienia	14/30 dni + 12 miesięcy

Prawo przedsiębiorców do odstąpienia

Od 1 stycznia 2021 r. przedsiębiorca będący osobą fizyczną może skorzystać z prawa odstąpienia na zasadach konsumenckich, jeśli zakup nie ma charakteru zawodowego w świetle wpisów w CEIDG.

Przedsiębiorca ma 14 dni na odstąpienie od umowy zawartej na odległość, lecz odpowiada za zmniejszenie wartości rzeczy, jeśli używał jej ponad niezbędne sprawdzenie.

Przykład: fotograf nie odstąpi bezkosztowo od zakupu drukarki do zdjęć (związek z zawodem), ale może od ekspresu do kawy do biura (brak zawodowego charakteru).

Rodzaje odstąpienia – umowne i ustawowe

Odstąpienie może wynikać z umowy (klauzula odstąpienia) lub z ustawy (kodeks cywilny, ustawa o prawach konsumenta).

Przy odstąpieniu umownym konieczne jest określenie końcowego terminu wykonania uprawnienia; można przewidzieć odstępne lub przyznać prawo tylko jednej stronie. Brak precyzyjnego terminu czyni klauzulę nieważną.

Ustawowe prawo do odstąpienia przysługuje m.in. w razie zwłoki dłużnika po bezskutecznym wyznaczeniu dodatkowego terminu oraz przy niemożliwości świadczenia z przyczyn leżących po stronie zobowiązanego. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu strona uprawniona może złożyć oświadczenie o odstąpieniu.

Wykluczenia prawa do odstąpienia

Poniżej zebrano najważniejsze kategorie umów, w których prawo odstąpienia nie przysługuje lub jest ograniczone:

• usługi w pełni wykonane – za uprzednią i wyraźną zgodą konsumenta oraz po poinformowaniu o utracie prawa do odstąpienia;
• rzeczy nieprefabrykowane – wykonane według specyfikacji konsumenta lub służące zindywidualizowanym potrzebom;
• towary szybko psujące się – lub o krótkim terminie przydatności (np. świeża żywność);
• produkty w zapieczętowanym opakowaniu – których po otwarciu nie można zwrócić ze względów zdrowotnych lub higienicznych (np. soczewki, kosmetyki, leki);
• rzeczy nierozłącznie połączone – po dostarczeniu z innymi rzeczami (np. paliwo wlano do baku);
• nagrania audio/wideo i oprogramowanie – dostarczone w zapieczętowanym opakowaniu, gdy opakowanie otwarto; analogicznie dzienniki, periodyki i czasopisma (z wyłączeniem prenumeraty);
• aukcje publiczne – np. zakup w domu aukcyjnym;
• usługi hotelarskie, transport, wynajem aut, gastronomia, wypoczynek i wydarzenia – gdy oznaczono konkretny dzień lub okres świadczenia (np. bilet na koncert, rezerwacja hotelu);
• usługi zdrowotne i produkty z apteki – w zakresie umów na odległość/poza lokalem dotyczących produktów leczniczych, FSMP i wyrobów medycznych wydanych z apteki (z zastrzeżeniem oceny okoliczności);
• pilne naprawy/konserwacje na żądanie – jeśli konsument wyraźnie zażądał wizyty; prawo przysługuje jednak do świadczeń dodatkowych wykraczających poza żądanie;
• napoje alkoholowe – gdy cena ustalona przy zawarciu, dostawa po 30 dniach, a wartość zależy od wahań rynku poza kontrolą przedsiębiorcy;
• usługi zależne od wahań rynku finansowego – które mogą wystąpić przed upływem terminu do odstąpienia (np. waluty, instrumenty finansowe);
• umowy poza lokalem do 50 zł – gdy konsument zobowiązany jest do zapłaty kwoty nieprzekraczającej 50 zł.

Procedura odstąpienia

Poniższe zasady pomogą skutecznie zrealizować prawo odstąpienia:

• oświadczenie o odstąpieniu – złóż w formie pisemnej lub na trwałym nośniku, wskazując umowę, datę i przedmiot; do zachowania terminu wystarczy samo wysłanie oświadczenia;
• forma i termin wysłania – e-mail jest akceptowalny jako trwały nośnik; decyduje moment wysłania, a nie odebrania przez przedsiębiorcę;
• zwrot towaru – odeślij niezwłocznie, nie później niż w 14 dni od złożenia oświadczenia; liczy się data nadania, nie odbioru;
• odbiór rzeczy gabarytowych – gdy umowę zawarto poza lokalem, towar dostarczono do domu i nie da się go zwyczajnie odesłać (np. lodówka), przedsiębiorca ma obowiązek zorganizować odbiór;
• zwrot płatności – przedsiębiorca zwraca wszystkie płatności (w tym najtańszy koszt dostawy) nie później niż w 14 dni od otrzymania oświadczenia, w tej samej formie, chyba że wyrazisz zgodę na inną;
• wstrzymanie zwrotu – sprzedawca może wstrzymać się ze zwrotem do czasu otrzymania rzeczy lub potwierdzenia jej odesłania.

Koszty i odpowiedzialność

Konsument co do zasady ponosi bezpośrednie koszty odesłania towaru (opakowanie, przesyłka), chyba że nie został o tym jasno poinformowany przy zawarciu umowy.

Zasady rozliczeń kosztów i obowiązków prezentuje poniższa tabela:

Element	Zasada
Koszt odesłania towaru	ponosi konsument, o ile został o tym uprzednio poinformowany
Koszt dostawy do konsumenta	sprzedawca zwraca do wysokości najtańszej oferowanej opcji
Rzeczy gabarytowe (poza lokalem)	sprzedawca organizuje i finansuje odbiór, gdy zwykła wysyłka nie jest możliwa
Zmniejszenie wartości rzeczy	odpowiada konsument, jeśli korzystał z niej ponad niezbędne sprawdzenie

Możesz rozpakować i uruchomić sprzęt, by sprawdzić jego działanie, ale nie powinieneś go normalnie użytkować (np. ciąć drewna nową piłą). W razie nadmiernego użycia sprzedawca może dochodzić rekompensaty za utratę wartości – musi jednak wykazać zakres i przyczynę obniżki.

Skutki prawne odstąpienia

Najważniejsze konsekwencje wykonania prawa odstąpienia to:

• skutek ex tunc – umowę uważa się za niezawartą od początku, a strony zwracają sobie świadczenia;
• rozliczenie świadczeń – zwrot towaru i pieniędzy w stanie niezmienionym (z wyjątkiem zmian koniecznych w granicach zwykłego zarządu), a w przypadku usług – odpowiednie wynagrodzenie za spełnioną część świadczenia;
• roszczenia odszkodowawcze – możliwe na zasadach ogólnych, gdy druga strona ponosi odpowiedzialność za szkodę.

Usługi i treści cyfrowe

W umowach o treści cyfrowe niedostarczane na nośniku (np. dostęp do VOD) prawo odstąpienia wygasa, jeśli spełniono łącznie warunki:

• konsument udzielił uprzedniej, wyraźnej zgody na rozpoczęcie świadczenia przed upływem terminu,
• został jasno poinformowany o utracie prawa do odstąpienia,
• świadczenie faktycznie rozpoczęto przed upływem terminu.

Jeśli procedura zgody i poinformowania była nieprawidłowa, konsument zachowuje prawo odstąpienia. W razie częściowego korzystania przed odstąpieniem dopuszczalne jest wynagrodzenie proporcjonalne do zakresu spełnionego świadczenia.

Wyjątki i sytuacje szczególne

Przy pilnych naprawach i konserwacjach na wyraźne żądanie konsumenta prawo odstąpienia nie przysługuje co do usługi, która była konieczna i została rozpoczęta; dotyczy natomiast świadczeń dodatkowych wykraczających poza żądanie.

W odniesieniu do produktów leczniczych, wyrobów medycznych i FSMP wydawanych z apteki prawo odstąpienia jest co do zasady wyłączone, z uwzględnieniem oceny okoliczności zawarcia umowy i roli personelu.